Yrd. Doç. Dr. Hüsniye AKILLI
Cumhuriyet öncesi dönemde, yerel yönetim birliklerine benzeyen yardımlaşmayı, dayanışmayı ve bazı ortak yerel hizmetleri gerçekleştirmeyi amaç edinen vakıflar, ahilik ve lonca teşkilatı ve divanlar gibi bazı birimler ortaya çıkmış ise de, yerel yönetim birliklerinin ilk örnekleri Cumhuriyetin kurulması ile görülmeye başlanmıştır. Bu dönemde birliklerin sayısı çok sınırlıdır. Köseoğlu (2010:86) 1961 Anayasası’na kadar, su, yol, elektrik, telefon hizmetlerini yürütmek için çok sınırlı alanlarda faaliyet gösteren valilerin ve kaymakamların önderliğinde 34 birlik kurulduğunu ifade etmektedir. Daha önce anayasal dayanağı olmayan birliklere, ilk kez 1961 Anayasa’sında yer verilerek, birlik sayısının artması hedeflenmiştir.
Bakanlar Kurulu kararı ile ülkemizde resmi olarak kurulmuş ilk birlik Erzurum Hınıs Köylere Hizmet Götürme Birliği’dir. 1947 yılından 1962 yılına kadar geçen 16 yıllık süreçte toplam beş adet yerel yönetim birliği kurulmuştur. 1950 yılında Özel İdare-Belediye Hizmet Birliği olarak Antalya Lara Birliği, 1959 yılında Antalya Kırkgöz Sulama Birliği, 1960 yılında Kırşehir Karakurt Kaplıcası Birliği, 1962 yılında ise Denizli Çivril Grup Köyleri İçmesuyu Birliği kurulmuştur.
Ülkemizdeki yerel yönetim birliklerinin yaklaşık yarısını köylere hizmet götürme birlikleri oluşturmaktadır. 1964 yılında Köy İşleri Bakanlığı’nın faaliyete geçmesiyle köy yolları, köy içme suları ve sulama suları gibi konularda yerel halkın katkısının sağlanması amacıyla mülki idare amirlerinin önderliğinde Köylere Hizmet Götürme Birlikleri kurulmaya başlanmış ve birlik sayısında dikkate değer artış olmuştur (Sayın, 2000:103). Köylere Hizmet Götürme Birliklerine 5355 sayılı kanunun 18. maddesinde “İlçelerde, tarım ürünlerinin pazarlanması hariç olmak üzere, yol, su, kanalizasyon ve benzeri altyapı tesisleri ile köylere ait diğer hizmetlerin yürütülmesine yardımcı olmak, bizzat yapmak, yaptırmak ve kırsal kalkınmayı sağlamak üzere, tüm köylerin iştiraki ile o ilçenin adını taşıyan, köylere hizmet götürme birliği kurulabilir” hükmüyle yer verilmiştir. Köy birlikleri ülkemizde genellikle ilçe düzeyinde, Köylere Hizmet Götürme Birlikleri şeklinde örgütlenmekte olup birlik başkanlığını merkez ilçelerde vali veya görevlendireceği vali yardımcısı, diğer ilçelerde kaymakamlar üstlenmektedir. 5355 sayılı Mahalli İdare Birlikleri Kanunu, köylere hizmet götürme birliği kurulmasını “kurulabilir” kelimesiyle isteğe bağlı saymışsa da belli bir köy sayısına sahip hemen hemen tüm il merkezi ve ilçelerde birlik kurma yoluna gidilmiştir (Kartal, 2010:162). 1992 yılında, bir yıl içinde 121 adet kurulmuş olup 2010 yılı itibariyle toplam sayısı 910 olmuştur. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü’nün kaldırılması; merkez ve taşra teşkilatlarına ait yetki, görev ve sorumluluklarının, tüm personel, taşınır-taşınmaz mal ve hizmet binalarıyla birlikte (İstanbul ve Kocaeli illeri hariç) il özel idarelerine devredilmesi nedeniyle, köylerin içme suyu, yol, kanalizasyon gibi altyapı eksikliklerini gidermek üzere 2005 yılında yaşama geçirilen, Cumhuriyet tarihinin en kapsamlı ve en büyük kırsal altyapı projesi olarak görülen Köylerin Altyapısının Desteklemesi (KÖYDES) Projesi ile KHGB’nin önemi artmıştır. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü’nün kaldırılarak taşradaki tüm görevlerinin il özel idarelerine devredilmesine rağmen, özel idarelerin KÖYDES Projesinde yeri yok gibidir, sadece destekleme ve yardımcı olma niteliğindedir. Yüksek Planlama Kurulu, 15 Şubat 2006 tarih ve 2006/03 sayılı Kararının 3. maddesinde, açıkça, KÖYDES Projesi kapsamında ayrılan ödeneklerin KHGB aracılığıyla kullanılması veya kullandırılmasının esas olduğunu vurgulamıştır (Kartal, 2010: 163–164).
Yetmişli yıllar ise ülkemizde yerel yönetimlerin özellikle belediyelerin güncel hale geldiği, önemsendiği yıllar olmuş, gelişmeler 1978 yılında Yerel Yönetim Bakanlığı’nın kurulması sonucunu doğurmuştur. Yerel Yönetim Bakanlığı’nın kuruluşu ile kapanışı arasındaki kısa süre içinde bakanlık çok amaçlı ve kapsamlı belediye birlikleri kurulmasını desteklemiş, sayıca dikkat çekmese de kapsamlı belediye birlikleri (Marmara ve Boğazları Belediyeler Birliği, Karadeniz Belediyeler Birliği gibi) kurulmuştur. Bu dönemde 1979 yılı bütçesinden, bölgesel belediye birliklerine yardım yapılması dikkat çekmiş ve eleştirilmiştir. Bölgesel ve çok amaçlı belediye birliklerinin kurulmasını üst birliklerin kurulması ve “Türkiye Belediyeler Birliği” kuruluşu çalışmaları izlemiş, ancak birliğin çalışmaları da 12 Eylül 1980 müdahalesiyle son bulmuştur (Sayın, 2010:104).
Devamı için tıklayınız. http://www.yayed.org/uploads/yuklemeler/Mahalli İdare Birlikleri.pdf
